مؤلف: فرهاد میرزا قاجار

تخریج و تحقیق: عباس محمد قلیان

تحقیق و تصحیح و بازنویسی قمقام زخار و صمصام بتار

خلاصه کتاب:

حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله نشاط (۱۲۳۳ -۱۳۰۵ ه‍. ق) از مشاهیر و رجال وشاهزادگان عصر ناصرالدین شاه، فرزند عباس میرزا (نایب‌السلطنه) وعموی ناصرالدین شاه بود. با آن که به حسب سن، فرزند پانزدهم پدرش محسوب می‌شد، به رتبت بر دیگر برادران و شاهزادگان قاجاری پیشی گرفت؛ چنان که از 17 سالگی به امر برادرش، محمد شاه، حکومت لرستان و خوزستان را در دست گرفت بعدها نیز ناصرالدین شاه، علاوه بر سپردن زمامداری فارس (دو نوبت)، کردستان و همدان به فرهاد میرزا، در سفر فرنگ خود نیز او را به عنوان مشاور و راهنمای نایب السلطنه، کامران میرزا، منصوب کرد. فرهاد میرزا مرد قلم و شمشیر بود و در مراتب نظامی نیز صاحب عنوان بود؛ چنان که در سال 1276 به مقام میرپنجی و دریافت حمایل امیر تومانی نایل شد. اغلب گزارش‌های تاریخی، از عدالت، درایت و رعیت‌پروری او در ایام حکمرانی‌اش حکایت می‌کنند.«قمقام زخّار و صمصام بتّار» عنوان مقتلی است که فرهاد میرزا «در احوالات مولی‌الکونین، ابی‌عبدالله الحسین علیه‌السلام» نگاشته است. او در مقدمه اثر، ضمن اشاره به اینکه از جوانی نیت نگارش کتابی خالی از حشو و زواید در احوال آن حضرت از ولادت تا شهادت داشته، به ماجرایی اشاره می‌کند که در سال ۱۲۹۳ق به هنگام بازگشت از سفر حج برای او روی داده است. در این حادثه طوفانی عظیم دریا را متلاطم می‌سازد و او به امام حسین علیه السلام متوسل می‌گردد و نذر می‌کند که اگر زنده ماند این تألیف را به پایان ببرد.در کتاب حاضر، کوشیده‌ایم محتوای این کتاب را به زبانی ساده بازگویی کنیم تا زحمات عالمانه و خالصانه فرهاد میرزا به سبب دشواری کلام، متروک و مهجور نشود. منابع نقل قول‌ها را تا حد امکان یافته‌ایم؛ عبارات عربی را ترجمه کرده‌‌ایم؛ رجزها را به نظم درآورده‌ایم و بالاخره کوشیده‌ایم تا حد امکان فهارس دقیق و سودمند باشند. تمام این‌ها از این جهت بوده که قمقام را محمل مناسبی برای احیای نام و یاد اهل بیت علیهم‌السلام یافته‌ایم.در خصوص نام کتاب نیز کوشیده‌ایم حتی الامکان از نام اصلی فاصله نگیریم. «قمقام زخّار و صمصام بتّار» به معنای «دریای عمیق و شمشیر برّان» است و نام کتاب حاضر، «شمشیر بر دریا» خلاصه‌ای از آن نام می‌تواند باشد؛ ضمن این که این ترکیب یادآور پیروز واقعی میدان کربلا است؛ چرا که همه می‌دانند شمشیر در دریا فرو می‌رود و بر می‌آید؛ اما نمی‌تواند دریا را بشکافد یا در بزرگی و عظمتش خللی ایجاد کند.این کتاب داستان را از ولادت امام حسین علیه‌السلام شروع می‌کند و پس از شهادت آن حضرت، به احوالات بازماندگان اهل بیت علیهم‌السلام می‌پردازد و سرانجام با ذکر قیام توابین و مختار کار را به پایان می‌رساند. بی‌شک جامعیت این کتاب نقطۀ قوت مهمی است؛ اما آن چه که قمقام را از دیگر مقاتل عصر قاجار و حتی بسیاری از معاصرین جدا می‌کند، ملاک فرهاد میرزا برای گزینش گزاره‌های تاریخی است.او منابع خود را از آثار تالیف شده تا سال هزار هجری انتخاب کرده است که امروزه طرفدارانی دارد، اگر چه این شیوه نیز خود جای نقد